Geschiedenis

We schrijven 968. In dat jaar, misschien een paar jaar later, schenkt keizer Otto I, de machtigste man in Europa, aan een zekere graaf Widergeld alle rechten over het hof Feldrike, zoals Varik in die tijd heet. Daarmee krijgt Widergeld ook de zeggenschap over alle gronden, wateren en de opbrengsten van alle economische activiteiten in het gebied van Varik. De akte, die in Cambrai (Kamerijk in Noord-Frankrijk) bewaard is gebleven, raakt later beschadigd maar vrijwel zeker wordt in de opsomming ook de kerk van Varik genoemd. Daarmee hebben we een indruk van de ouderdom van de kerk van Varik: voor 968 bestaat die al – en zonder twijfel op dezelfde plaats als waar de Dikke Toren en bijbehorende kerk altijd hebben gestaan.

De huidige Toren is in fasen gebouwd, vanaf ongeveer 1250. De toren bestaat uit drie geledingen. De onderste is opgetrokken uit tufsteen. Het is niet meer op de oorspronkelijke hoogte te zien vanwege het ophogen van de begraafplaats eromheen. De tweede geleding is van baksteen met banden van tufsteen en de derde is geheel van baksteen.

Varik is een tijdlang een rooms katholieke enclave geweest in deze protestantse streek. In de roerige reformatietijd kwam de priester Jan Hendricks, in 1553 tot priester gewijd, naar Varik. Daar verkondigde hij de rooms katholieke leer. Dat kon hij doen omdat de heer van Varik, Reinier van Dordt, het rooms katholieke geloof trouw was gebleven. In 1577 bezetten de geuzen het gehele rivierengebied. Dat betekende dat ook de reformatie in Varik een feit was. De Toren in Varik heeft voor- en tegenspoed gekend. Op een oude kaart van 1599 staat de belegering van Zaltbommel door de Spaanse troepen afgebeeld. Ook de Toren staat er op, zonder schip, met een plat dak, zonder spits. Misschien is de kerk verwoest door een dijkbreuk, of door een brand?

Op een prent uit 1761 (Paulus van Liender 1731-1797) staat de Dikke Toren met vierkante spits; een helm met een eenvoudig tentdak dat met pannen bedekt is. Het schip van de kerk heeft hier een uitgebouwd (priester-) koor/altaar “ad orientum”. Dit is: wijzend naar het oosten, naar Jeruzalem en het graf van Christus, zoals gebruikelijk bij oude katholieke kerken.

In 1844 wordt de torenspits vernieuwd en wordt een achtzijdige helm aangebracht en met leien gedekt. Misschien wordt dan ook voor het eerst een hek aangebracht dat het rondlopen op de toren veiliger maakt. Overigens is dat hek rond 1911 weer verdwenen, zoals uit foto’s van die tijd blijkt. Pas sinds de restauratie van 1997 is er weer een hek aangebracht. 

In de 19^e eeuw bevindt de kerk zich in zeer slechte staat. Soms kan er geen dienst gehouden worden omdat het kwelwater op de vloer staat. In 1870 wordt door de kerkenraad van de Hervormde gemeente besloten, dat er een nieuwe kerk gebouwd moet worden aan de Kerkstraat. Deze wordt in 1880 in gebruik genomen. De preekstoel uit 1660, het avondmaalservies en de kroonluchter zijn overgebracht naar de nieuwe kerk en herinneren nog altijd aan de oude kerk aan de Waaldijk.

Woning met ziekenbarak

In 1911 is het oude schip afgebroken, maar de Toren is blijven staan. Er is een nieuw schip gebouwd met twee verdiepingen. De begane grond wordt een woning met ziekenbarak, waarschijnlijk voor personen met een besmettelijke ziekte. De bovenverdieping, met ingang op de dijk, wordt gebruikt als vergaderzaal. Jarenlang worden hier de zondagsschool en catechisaties gehouden. Het fungeert tot 1970 als verenigingsgebouw, tot Toevershof haar deuren opent. Daarna staat het leeg omdat het waarschijnlijk gesloopt moet worden i.v.m. de dijkverzwaring. Eerst tijdelijk en later definitief is er nu een woning en fotostudio van Rob Melchior gevestigd. In de keukenvloer liggen nog altijd drie grafstenen, een is er van de  schout van Varik, Cornelis Draak. Dit is ook de oudste van de drie grafzerken en dateert uit 1721.

De staat waarin de Toren verkeert, wordt steeds slechter. In 1974 wordt de Stichting Vrienden van de Oude Toren opgericht, die zich beijvert voor het behoud en restauratie van de Dikke Toren. Om te beginnen laat de stichting het uurwerk repareren en de verlichting van de wijzerplaten weer in orde brengen. In 1976 vragen enkele omwonenden zich af of de situatie nog wel veilig is en op 10 augustus 1976 geeft het gemeentebestuur opdracht om de nodige maatregelen te nemen om ongelukken te voorkomen. In september van dat jaar ligt de eerste aanvraag om subsidie op de mat bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Uiteindelijk wordt op 12 september 1997 (21 jaar later) een subsidie beschikbaar gesteld. Na heel veel inspanningen lukt het eindelijk om de financiering rond te krijgen. In 1997/1998 vindt de broodnodige restauratie plaats. Op 11 september 1999 is de volledig gerestaureerde Dikke Toren heropend.

Tot ongeveer 1850 zijn alle inwoners van Varik begraven op de begraafplaats bij de Dikke Toren. Daarna worden de katholieke inwoners bij de katholieke kerk begraven. Onbekende overledenen (o.a. zwervers en verdronken personen die aan de Waaloever gevonden werden) vinden een rustplaats onder een boom, zonder steen. Op 9 januari 1941 wordt de begraafplaats gesloten verklaard. Op dit moment liggen er nog 27 graven.

Een van de graven is voorzien van een graftrommel. Graftrommels raken aan het begin van de 20^e eeuw in het hele land in zwang. Ze worden van zink gemaakt en hebben dus geen lange levensduur. Op het kerkhof bij de Dikke Toren moeten er tot aan de restauratie in 1998 wel een stuk of zes gelegen hebben. Daarna zijn ze verdwenen. Op het kerkhof slingerde de emaille ring met de gegevens van mevrouw De Graaf-Ton. Hij zag er verfomfaaid uit, Peter Kabbes en Corry Derksen zorgden er voor dat een nagemaakte graftrommel, met de originele ring, weer teruggeplaatst kon worden op het graf van mevrouw De Graaf-Ton. De onthulling vindt plaats in juni 2010 in het bijzijn van de nazaten en andere belangstellenden.
Het echtpaar De Graaf woonde in Varik, maar de man des huizes werkte als baggeraar in België.  Daar was het de gewoonte om, als een van beide echtelieden overleed, een steen in de muur van het huis te plaatsen met de naam en andere gegevens van de overledene. Toen de vrouw overleed liet Pieter de steen, die voor het graf ligt, in de muur van hun huis plaatsen.
Toen het huis gesloopt werd, begon voor de steen een zwerftocht. Op den duur lag hij ondersteboven in de Molenstraat voor de voordeur van Cor Clements. Toen deze de steen omdraaide zag hij de tekst. Cor heeft de steen bij het graf gelegd omdat hij vond dat hij daar hoorde te liggen. In een oud krantenknipsel uit 1939 staat dat Pieter de Graaf overleden is en dat zijn familie daarna in zijn huis bij elkaar kwam. Een familielid wist te melden dat er nog ergens in het huis geld moest liggen. Na veel gezoek vond men onder de vloer van de woonkamer f 10.000. Een enorm bedrag voor die tijd. Dat Pieter aardig in de slappe was zat, is ook te zien aan de grafkelder die hij voor zijn vrouw en zichzelf had laten bouwen!

Rond de Toren ligt tot in de 19e eeuw het centrum van het dorp. Daaraan herinneren nog het schoolhuis met daarachter de school, rechts daarvan een huis waar tot ver in de 20e  eeuw een winkeltje (van Jet van de Water) huist en aan de andere kant van de straat het veerhuis dat zeker al in de 18e eeuw als herberg dienst doet en dat in 1874 de naam ‘Gouden Leeuw’ draagt.

Kasteel

Het “hof” waarover de akte spreekt, is waarschijnlijk de voorganger van  het kasteel dat in
later jaren, samen met de Dikke Toren, het beeld van Varik vanaf de Waal bepaalt. Het kasteel ligt iets verder stroomopwaarts, voorbij het veerhuis, achter de dijk, die in die tijd veel lager is. Aan het einde van de achttiende eeuw is het kasteel gesloopt. Helaas zijn er geen betrouwbare afbeeldingen van het kasteel bewaard gebleven. Tijdens een
archeologisch onderzoek in 2007 zijn er resten van teruggevonden.
Er hebben overigens in Varik nog drie andere versterkte huizen of kastelen gestaan.

Dicht bij de Waal staat eeuwenlang ook een molen die bij het kasteel hoort. Deze molen brandt in 1865 af. Meer landinwaarts werd de huidige molen gebouwd.

Beneden zijn de muren wel 1,80 meter dik (vandaar dat de inwoners van Varik spreken van Dikke Toren). De Toren is 35 meter hoog en biedt een prachtig uitzicht over de Waal en de verre omgeving.

De DikkeToren is misschien wel het oudste Rijksmonument van de gemeente Neerijnen.  

Meer informatie over de geschiedenis van de Dikke Toren van Varik vindt u in het boekje “De Dikke Toren van Varik, een geschiedenis” dat in het voorjaar van 2015 is verschenen.  Het boekje is voor € 7,50 te koop in de toren.  ISBN 978-94-90329-16-7